به مناسبت برگزاری انتخابات ریاست جمهوری ۱۴۰۰ بد نیست مروری بر تاریخ انتخابات در ایران و به خصوص اولین انتخابات رسمی برگزار شده در کشور داشته باشیم.
تاریخ انتخابات در ایران به صورت بدوی و اولیه به هزاران سال پیش باز می‌گردد. طبق برخی روایات، داریوش اول توسط شورای بزرگان هخامنشی به عنوان شاهنشاه ایران برگزیده شد. همچنین، برخی روایات تاکید دارند که چند تن از شاهان اشکانی نیز توسط مجلس مهستان یا شورای بزرگان پارت و خاندان‌های معتبر برگزیده شدند. بعد از ورود اسلام به ایران و علی رغم اینکه چند تن از خلفای نخستین به صورت شورایی انتخاب شدند، اما روش شورایی یا انتخابی برای برگزیدن شاهان و امرا و حکام ایران زیاد استفاده نمی‌شد. با این حال، طبق برخی گزارش‌ها، شوراهای بزرگان در انتخاب برخی حکام آل بویه نقش داشتند. همچنین، نادرشاه افشار با رضایت اشراف صفوی و با کسب رای آنان توانست شاه طهماسب دوم را برکنار و سلسله صفویه را نابود کرده و خود بر تخت بنشیند.
اولین انتخابات مدرن در ایران
اولین انتخابات مدرن و امروزی در زمان مظفرالدین شاه قاجار و بعد از شکل گیری جنبش اول مشروطه برگزار شد. با ورود سنت سیاسی و اجتماعی غربی به ایران، پرورش روشنفکران و به خصوص گسترش ایده “قانون”، ایرانیان به دنبال مشروطه ساختن سلطنت و ایجاد عدالت خانه و مجلس شورای ملی رفتند.
اعتراض بازاریان و بست نشینی در حرم حضرت عبدالعظیم در سال ۱۲۸۳ شمسی، مجازات چند تاجر خوشنام تهرانی توسط حاکم وقت پایتخت و اعتراض آیات عظام سید محمد طباطبایی و سید عبدالله بهبهانی باعث شد جرقه اولیه انقلاب زده شود. این انقلاب دوسال بعد در سال ۱۲۸۵ با بست نشینی ۱۴ هزار نفر در سفارت بریتانیا اوج گرفت و سرانجام مظفرالدین شاه را مجبور کرد که تن به مشروطه داده و فرمان برگزاری انتخابات مجلس و تشکیل مجلس و عدالت خانه را بدهد. به فرمان مظفرالدین شاه، یک مجلس مؤسسان با اعضای انتصابی توسط صدراعظم وقت تشکیل شد تا نظامنامه انتخابات را بنویسد و عاقبت در ۲۵ شهریور سال ۱۲۸۵ شمسی مصادف با عید مبعث، نخستین انتخابات ایران برای تعیین اعضای مجلس شورای ملی برگزار شد.
انتخابات اول تاریخ ایران به صورت عجیبی با انتخابات‌های امروزی متفاوت بود. نباید فراموش کرد که جامعه ایران در آن روزگار هنوز طبقاتی بود و به خاطر همین نگاه، طبقات در شکل گیری مجلس نقش زیادی داشتند، اولا رای دهندگان شامل همه ایرانیان نمی‌شدند و فقط بخشی از جامعه حق رای داشتند. در واقع، رای دهندگان باید از ویژگی‌های زیر برخوردار می‌بودند؛
۱) شرایط طبقه اجتماعی
شاهزادگان قاجار، روحانیون، اشراف، تجار، زمین‌داران و اصناف طبقه‌هایی بودند که به فرمان شاه می‌توانستند نمایندگان خود را برگزینند و از مردم عادی کسانی حق رأی داشتند که ملکی به ارزش دست کم هزار تومان می‌داشتند یا جزو اصناف شناخته‌شده می‌بودند و اجاره مغازه‌شان حداقل به اندازه متوسط اجاره محل می‌بود و صنف‌هایی کم‌درآمد مانند حمالان و شتربانان نماینده و حق رأی نداشتند.
۲) شرایط سنی
داشتن بیست و پنج سال سن و «رعیت ایران» بودن از شرایط افرادی بود که حق رأی داشتند.
۳) شرایط جنسیتی
زن‌ها حق رأی نداشتند.
به جز این، نتیجه انتخابات نیز انحصاری بود. بیشتر نمایندگان از تجار، روحانیون و بزرگان اصناف بودند. همچنین بزرگان قاجار و اشراف نیز سهم زیادی از کرسی های مجلس داشتند. همچنین، کل کشور به ۱۵۶ حوزه انتخاباتی تقسیم می شد که مطابق آن، تهران با ۶۰ کرسی بیشترین سهم را داشت و سایر ایالات در مجموع فقط ۹۶ کرسی داشتند. حتی ایالت پرجمعیتی مانند آذربایجان فقط ۱۲ کرسی داشت که از این حیث عجیب بوده است. افزون بر این، نمایندگان مجلس باید می توانستند به فارسی سخن گفته و می نوشتند.
انتخابات ایالات در دو مرحله انجام گرفت. هر طبقه در هر بخش یک نماینده را بر می‌گزید و به مرکز ایالتی می‌فرستاد و این نمایندگان سپس نمایندگان خود را انتخاب کرده و به مجلس می فرستادند.
انتخابات تهران اما در یک مرحله انجام گرفت. شاهزادگان قجری ۴ نماینده، زمین داران ۱۰ نماینده، علما و طلاب ۴ نماینده، تجار ۱۰ نماینده و اصناف ۳۲ نماینده داشتند. پس از پایان انتخابات نیز ترکیب نمایندگان به نحو جالبی شکل گرفت. از کل نمایندگان اولین دوره مجلس شورای ملی، ۲۶ درصد از بزرگان اصناف، ۲۰ درصد از روحانیون و ۱۵ درصد از تجار بودند. سایر اعضاء مجلس را بزرگان قاجار، خوانین محلی و روشنفکران ( که طبقه ای جدید بودند) تشکیل می‌دادند.
سه‌گانه نخستین انتخابات، الگویی که شاید همیشه تکرار می‌شود
یراوند آبراهامیان (مورخ ایرانی) معتقد است اعضاء اولین دوره مجلس را میتوان به سه دسته تقسیم کرد: مستبدان، اعتدالیون و آزادی خواهان. دسته اول شامل خوانین و شاهزادگان قاجاری و اشراف بودند که اصولا علاقه ای به مذاکرات مجلس نداشتند و دوست داشتند به صورت مستقل عمل کنند و نه بر مبنای شورا. دسته دوم بیشتر شامل تجار و نمایندگان اصناف بودند که تحت حمایت آیت الله طباطبایی و آیت الله بهبانی و با زعامت امین الضرب و محمد علی شالفروش فعالیت می‌کردند. این عده که بیشتر نماینده طبقه متوسط سنتی بودند اعتقاد به تغییر آرام، رعایت اعتدال و مراعات با قاجاریه داشتند و
هدف اصلی آنها تنها ایجاد مجلس و عدالت خانه بود و نه تغییر ساختاری یا مدرنیزاسیون ایران. دسته سوم اما شامل روشنفکران بودند که به رهبری سید حسن تقی‌زاده از تبریز و یحیی اسکندری از تهران فعالیت می‌کردند. آنها اقلیت مجلس اول بودند اما به علت تحصیلات و آشنایی با قانون اساسی به اصطلاح نمک مجلس به حساب آمده و قدرت زیادی در رهبری سایر نمایندگان داشتند. این نمایندگان بر خلاف دسته دوم سر پرسودایی داشتند و به دنبال تغییر ساختار حکومت، شکل‌گیری احزاب گوناگون، مدرنیزاسیون ایران و حتی غربی سازی ایران بودند.
ماموریت اول مجلس نخست تنظیم قانون اساسی بود. اعضاء مجلس در طول چند ماه این سند را تنظیم کردند و بعد از رای آوردن در مجلس به امضاء مظفرالدین شاه رساندند. شاه قاجار چند روز بعد از امضاء این سند، از دنیا رفت و تاج و تختش را به پسرش دارد. محمد علی میرزا، شاه جدید با مجلس سر ناسازگاری گذاشت و چندی بعد با توپخانه روس مجلس را بمباران کرد.
